Aggregaat avonturen

Door Kees Stravers 2011 – 2012

In het pakhuis van Piet komen regelmatig interessante apparaten voorbij. Zo had hij laatst van een van zijn strooptochten een interessant aggregaat meegenomen, wat hem wel wat leek voor de radiopost, want er stond Signal Corps op.

Dat zie je niet vaak op oorlogse aggregaten die het jaar 2009 gehaald hebben. Op het typeplaatje van het apparaat stond Signal Corps Power Unit PU-6/TPS-1. Ook stond er naast het serienummer 968-MPD-43 op, hetgeen mij deed vermoeden dat dit apparaat inderdaad een oorlogs ontwerp was. Er kwam 24 Volt gelijkspanning uit tot maximaal 14 Ampère, en er kwam 120 volt wisselspanning uit, 1400 Watt bij 400 Hz, werd er gemeld op een ander plaatje. Dat laatste vond ik meteen al een beetje vreemd. 400 Hz kom je bij vliegtuigen tegen, niet bij apparatuur aan land, daarvoor moet het 60 Hz zijn.

Het motortje van de PU6 was ook al een bijzonder ding. Het leek een gewone eencylinder tweetakt motor, maar de benzinetank zat onderin in plaats van aan de bovenkant. Dit resulteerde in een mooi en slank ontwerp, waar geen stalen kooi omheen hoefde, maar je vraagt je wel af hoe ze de benzine de carburateur in kregen. Er was geen benzinepomp te zien. Bij een gewone tweetakt doet de zwaartekracht dat, omdat de tank boven de carburateur zit zakt de benzine vanzelf naar beneden, maar hoe ging het hier. Nadere bestudering van de constructie wees er op dat het alleen maar kon zijn dat er vanuit het carter druk op de benzinetank gezet werd, zodat de benzine de leiding naar boven in geperst werd. Mooi bedacht. Het is net als bij een een modelvliegtuigmotortje, die zetten ook druk op de benzinetank, dan blijft het bij capriolen tenminste gewoon doorlopen. We zullen de benzinedop maar goed aandraaien wanneer we het apparaat aan het lopen willen krijgen.

Iemand die wel eens in een Sherman tank heeft gezeten, zal zich bedenken dat dit aggregaat hem bekend voor komt. Dat kan kloppen, want hetzelfde apparaat, maar dan met andere voltages, zit ook in een Sherman tank. Het werd gebruikt om de WS19 of SCR-508 radio te laten werken als de tank stil stond, of om de accu’s van de Sherman op te laden. Dat zal geen pretje geweest zijn, zo’n lawaaiige tweetakter uren aan het lopen in een tank terwijl je op wacht zat bij de radio.

Interessant was ook dat op de PU6 een plaatje geschroefd zat met de waarschuwing dat je er geen vliegtuigbougies in mocht draaien, ook al pasten ze, want die gaven niet de goede vonk. Het moest er echt een van het voorgeschreven type zijn. Hmm, vreemd. Weer een vliegtuighint. Ook moest je de goede olie gebruiken, SAE 10, stond er op het apparaat. De benzinedop had aan de binnenkant een maatbekertje voor de hoeveelheid. Deze PU6 was helaas wel mishandeld, want de schakelaars, meters en pluggen waren er bijna allemaal af en er hingen draden uit de dynamo. Er zaten in het schakelkastje ronde gaten met Local en Remote er boven gezet, waar zo te zien de spanningen uitgevoerd werden, maar dat zijn wel vreemde namen voor spanningsuitgangen. En het was onbekend wat voor chassisdelen daar hadden gezeten. Dit apparaat was duidelijk een deel van een groter geheel. Maar wat voor een geheel dan.

Andre had een dik boek waar alle communicatie apparatuur in gespecificeerd stond die het Signal Corps had gebruikt tijdens de tweede wereldoorlog. Ook alle generators stonden er in. Dat klonk veelbelovend. Maar de PU-6/TPS-1 stond er niet in. Dat begon al goed. Dat was dus niet een aggregaat voor de telecom geweest. Maar waar dan wel van. Tijd voor een speurtocht op internet.

Het enige wat het zoeken naar PU-6/TPS-1 opleverde was een paar sites van handelaren die het TM 11-933 technical manual van het apparaat te koop aanboden, maar verder stond er alleen maar ‘Power Unit’ bij. Maar niet power unit waarvan. Ook vond ik een site met een discussie over het apparaat, waarbij ook niemand wist waar het voor was. Men was het er wel over eens dat het apparaat door de firma Homelite gemaakt was. Het leek als twee druppels water op de 120v/60Hz generator die Homelite in de jaren veertig voor de commerciële markt maakte.

Toen ging ik eens zoeken naar PU-6 TPS-1, dus zonder het schuine streepje er tussen, als twee losse woorden. Dit leverde onder andere een link op naar een manual voor de TPS-1 Radar Trainer MX-261 bij een handelaarssite, dat vlakbij het PU-6/TPS-1 manual in de lijst stond. Hee, dat is interessant. Laten we eens gaan zoeken naar TPS-1 Radar. En toen was het raak!

De AN/TPS-1 (SCR-603-T3) bleek een Light Transportable Aircraft Detector te zijn geweest. Hij was bedoeld om op tijd te waarschuwen dat er vijandelijke vliegtuigen aan kwamen. Hij werkte in de L-band, rond de 1100 Mhz, en kon vliegtuigen al zien die op 10.000 voet hoogte vlogen op een afstand van 160 zeemijlen. Hij werkte op basis van een magnetron systeem van 500KW, en stuurde 200 pulsen per seconde naar de antenne. Hij was ontworpen door Bell Labs, en was de opvolger van de Bell SCR-268, die tien keer zo zwaar was. Western Electric had vervolgens de fabricage op zich genomen. De TPS-1 was ook nog een flink ding, maar als je hem uit elkaar haalde kon je hem vervoeren in kisten die door een persoon nog te tillen waren, zelfs al moest je ze te voet een berg op sjouwen. Daarmee is natuurlijk wel bedoeld, goed te tillen voor de breedgeschouderde mariniers van toen. Er was door de marine speciaal om een klein en licht systeem gevraagd, want er was op dat moment geen draagbaar radarsysteem voorhanden. Maar een voertuig moest je toch hebben voor het hele ding, want het waren wel tien kisten.

De TPS-1 kon in enkele uren opgebouwd worden, en twee personen was voldoende voor de bediening. Hij bestond uit een aantal apparaten die aan elkaar gekoppeld moesten worden, de antenne, en de PU6 natuurlijk. De apparaten stapelde je op elkaar tot je een stevige toren kreeg met helemaal bovenop de toren de motor die de antenne rond draaide. Het geheel paste in een niet al te grote tent, die je er nog bij kreeg ook. Je moest die toren tuien alsof het een mast was, anders viel hij om door de wind die de antenne ving bij slecht weer. De antenne was niet een ronde schotel maar een gebogen rechthoek die vrij groot was. De antenne draaide rond wanneer de radar aan stond, zoals we dat nu ook nog van radar gewend zijn. De apparatuur gaf informatie op twee kleine ronde beeldschermen, een overzicht van de omgeving op het ene en de afstand van de naderende objecten op het andere.

De afstand werd gedaan op een ‘A-scope’. Dit zag er uit als een horizontale lijn met een grote puls links (de uitgezonden puls) en een of meer kleine pulsjes verderop de lijn (de echos). Aan de ruimte tussen de twee pulsen was de afstand van de naderende objecten exact af te lezen. Natuurlijk alleen wanneer de antenne er precies heen wees. Je kon ook zien hoe groot ongeveer het naderende object was aan de hoogte van de echopuls. Het andere scherm heette het ‘PPI’ scherm, de Plan Position Indicator. Hierop zag je in het klein je omgeving. Dit zag er al uit zoals we radar gewend zijn van de TV, een grote witte vlek voor land, en kleine streepjes voor schepen bijvoorbeeld. Je zag op het PPI scherm een interessant object aankomen, en wanneer de antenne weer naar het object toe draaide, keek je gauw op het A scherm voor een exacte afstandsmeting. Hoe hoog een vliegtuig vloog was zeer moeilijk te zien, maar hier was de TPS-1 als early warning system ook niet voor bedoeld. Je was al heel tevreden dat je kon zien dat er wat aan kwam. De grotere radar systemen hadden een B scope, waarop de hoogte wel te zien was. De TPS-1 had alleen de A scope en de PPI scope.

De 400 Hz van de 120 volt wisselspanning van de PU6 was nu wel verklaard, want transformatoren die werken op 400 Hz zijn voor hetzelfde vermogen veel kleiner en lichter van gewicht dan transformatoren voor 50Hz. Ook de condensatoren van de voedingen hoefden niet zo groot te zijn. Elke kilo winst was er natuurlijk een voor een apparaat wat draagbaar moest zijn. Vandaar ook het gebruik van 400 Hz wisselspanning in vliegtuigen, daar is elke kilo minder ook een grote winst. Voor de TPS-1 kon men natuurlijk reeds bestaande transformatoren bedoeld voor vliegtuigapparatuur makkelijk inzetten zonder nieuwe transformatoren te hoeven bedenken, dat scheelde weer tijd tijdens het ontwerpen.

TPS-1D and Generator (Photo OreANG)

De TPS-1 werd voornamelijk gebruikt bij de gevechten op de eilanden in de stille oceaan, waar hij snel opgebouwd kon worden in een pas veroverd gebied, om in de gaten te kunnen houden of er vijandelijke vliegbewegingen waren. De TPS-1 was bijvoorbeeld de eerste radarinstallatie die werd opgebouwd tijdens de verovering van Iwo Jima en Okinawa. Er is een wereldberoemde foto waarop je Amerikaanse mariniers de vlag ziet hijsen op de top van de vulkaan Suribachi op Iwo Jima, nadat ze de Japanse artillerie op die berg hadden uitgeschakeld. Maar de mariniers waren niet die top op geklommen alleen voor die vlag. Vlak achter de mannen met de vlag liepen de mannen met de TPS-1, zodat ze de Japanse kamikaze vliegtuigen konden zien aankomen en op tijd hun maten op het strand en op de vele schepen op zee konden waarschuwen. Vele levens zijn hierdoor gespaard.

De TPS-1 was een eenvoudig systeem maar deed toch prima dienst omdat hij zo snel opgebouwd en eenvoudig bediend kon worden, en uitstekend voldeed als vroege waarschuwing dat er wat aan kwam. Als de stofwolken wat waren gaan liggen kon men de tijd nemen om een betere radarinstallatie van een ander type te plaatsen, en kon de TPS-1 weer worden ingepakt om verderop aan het front weer te worden opgebouwd. Die andere radars zaten ingebouwd in grote aanhangwagens of opleggers en moesten door een heel team mensen vervoerd en bediend worden. Die waren wel nauwkeurig en konden ook hoogte meten, maar ze waren niet echt mobiel.

Na de oorlog is men nog lang doorgegaan met het gebruik van de TPS-1, en ook aan geallieerde landen zijn er veel verkocht. De RAF van Groot-Brittanie gebruikte ze bijvoorbeeld, en Zweden had een aantal jaren een belangrijk deel van zijn luchtverdediging gebaseerd op de TPS-1. Dat is vermoedelijk de reden dat er een PU6 generator in Nederland terecht is gekomen, hij zal wel zijn wonderlijke reizen door surplusland in Zweden zijn begonnen. Hij reist nog niet zo heel lang, vergelijkend gesproken, want pas in 1983 zijn de laatste TPS-1 installaties in Zweden uit dienst gegaan.